Vergeet zeker niet om de toetssteen te downloaden! Deze brochure bevat namelijk heel wat suggesties voor iedereen die met herinneringseducatie aan de slag wil gaan.
Omgaan met controverse en polarisatie
‘Ideeën moeten kunnen botsen. Een open ruimte om van mening te verschillen is cruciaal en die moeten we cultiveren.’
oriëntatie.
Een leerling maakt tijdens een les over het Israëlisch-Palestijns conflict de opmerking: ‘De Joden doen nu toch hetzelfde als de nazi’s toen!’, een leerkracht maakt een vrouwonvriendelijke opmerking, een verhit groepsgesprek over het klimaat ontspoort, … Scholen worden meer en meer met dit soort situaties geconfronteerd. De samenleving staat in toenemende mate onder druk. Conflict, controverse en polarisatie zetten de tegenstellingen op scherp. Een doorgedreven wij-zij denken vreet aan de stabiliteit van de schoolgemeenschap. Dit opdelen in kampen beschadigt de sociale cohesie en is nefast voor het pedagogisch project waar een school voor staat. Als leerkracht, directie of pedagogisch begeleider sta je voor de moeilijke taak hier op een constructieve manier mee om te gaan. Een succesvolle aanpak begint met een goed begrip van de fenomenen conflict, controverse en polarisatie. Op deze pagina bundelden we voor jou enkele tools, tips en praktijkvoorbeelden.
Christophe Busch vertelt in dit filmpje hoe polarisatie in zijn werk gaat en wat we eraan kunnen doen. TIP: Toon het filmpje in de klas om een gesprek op gang te trekken!
praktijkvoorbeeld.
Handboekenvergelijking over de geschiedenis van het Israëlisch-Palestijns conflict
Hoe praat je over een verleden dat vandaag de dag nog altijd extreem gevoelig ligt en soms hevige discussies uitlokt? Denk maar aan de controversiële geschiedenis van het Israëlisch-Palestijns conflict. Enkele leerkrachten van het GO! Koninklijk Atheneum Antwerpen en het Xaveriuscollege in Borgerhout zochten het voor jou uit. In 2019 organiseerden ze een boeiend project voor hun leerlingen uit de derde graad van het secundair onderwijs. In het kader van de lessen geschiedenis en cultuurwetenschappen moesten zij een Palestijns en Israëlisch geschiedenishandboek (dat vandaag de dag ook effectief gebruikt wordt door scholieren ter plaatse) met elkaar vergelijken, meer specifiek met betrekking tot de stichting van de staat Israël in 1948.
De leerlingen werden eerst ondergedompeld in de geschiedenis van Israël-Palestina en daarna werden de handboeken in detail onder de loep genomen. Met behulp van een uitgebreide vragenlijst moesten de leerlingen op zoek gaan naar opvallende hiaten, gekleurd taalgebruik en foutieve informatie. Door deze analyse slaagden de leerkrachten erin om dit gevoelige thema bespreekbaar te maken, want tijdens dit project kwamen de leerlingen tot het besef dat er veel verschillende manieren zijn om naar de historische werkelijkheid te kijken. Die blik wordt sterk bepaald door iemands achtergrond en de informatie die jongeren bv. op school meekrijgen in handboeken zoals deze twee exemplaren. Het hielp hen ook om kritisch na te denken over hoe zij zelf met informatie omgaan, in de klas, thuis, via sociale media enzovoort.
In dit filmpje geeft leerkracht Stefanie Van Brussel (GO! Koninklijk Atheneum Antwerpen) wat meer uitleg bij deze bijzondere oefening!
enkele tips.
tip 1. wees niet bang voor een beetje controverse
Niet elke extreme uitspraak getuigt van polarisatie (wij-zij denken). Soms is het niet meer dan een controverse: een (hevige) discussie over een maatschappelijk thema dat nogal gevoelig ligt, bv. abortus, gendergelijkheid, kernenergie, koloniale standbeelden in de publieke ruimte, het hoofddoekenverbod enzovoort. En ook al schrikt het jou misschien een beetje af, toch bieden zulke controverses een uitgelezen kans voor een goed klasgesprek waarbij leerlingen kunnen leren om hun mening te beargumenteren, naar elkaar te luisteren en te aanvaarden dat ideeën wel eens durven én mogen botsen (zolang we maar door dezelfde deur kunnen blijven gaan). Dat is nu eenmaal eigen aan een democratie. We raden dus zeker aan om dit soort thema’s niet uit de weg te gaan, maar zorg wel altijd voor een goede voorbereiding.
tip 2. maak het onderscheid tussen conflict en polarisatie
Discussies over controversiële thema’s kunnen wel uitmonden in conflicten, die op hun beurt soms leiden tot polarisatie. Omgekeerd kan polarisatie de kiemen van nieuwe conflicten met zich meedragen. Maar wat is dan het grote verschil tussen conflict en polarisatie?
Een conflict is waarneembaar (bv. een ruzie of zelfs een vechtpartij) en persoonsgebonden (tussen enkele duidelijk aanwijsbare individuen of groepen). Een polarisatie is dan weer heel abstract en overstijgt concrete personen. Het gaat hier eerder over grotere gedachtenconstructies (wij-zij denken) en gevoelsdynamieken (die vaak niet gebaseerd zijn op feiten, maar wel op stereotypen en vooroordelen). Polarisatie heeft ook brandstof nodig. Vaak zijn dat negatieve uitspraken over elkaars identiteit. Omdat polarisatie zich vooral in het hoofd en de buik afspeelt, is het niet altijd gemakkelijk om er de vinger op te leggen. Wie weet welke spanningen leven er misschien in jouw klassen? Bv. tussen jongens en meisjes, tussen ‘autochtonen’ en nieuwkomers, tussen leerlingen van verschillende onderwijsvormen of richtingen, …
Het is belangrijk dat je het verschil tussen conflict en polarisatie begrijpt, want ze hebben elk nood aan een andere aanpak. Bij een conflict moet je aan conflicthantering en bemiddeling doen, terwijl je bij polarisatie nood hebt aan depolarisatiestrategieën om de soms hardnekkige gedachtenconstructies en gevoelsdynamieken aan te pakken. Wanneer je de verkeerde strategie toepast, kunnen jouw inspanningen juist het tegenovergestelde effect hebben.
Op de website van de Nederlandse filosoof en polarisatie-expert Bart Brandsma kan je een handig filmpje terugvinden waarin dit onderscheid duidelijk wordt uitgelegd. Of neem een kijkje op de website van Wij-Zij voor meer informatie onder de FAQ.
tip 3. analyseer de verschillende rollen in een polarisatie
Volgens Bart Brandsma zijn er in een polarisatie vijf rollen die mensen kunnen innemen:
- De pushers zijn de extreme spreekbuizen op de polen. Zij vinden dat ze altijd gelijk hebben en dat de anderen fout zijn. Ze gebruiken eenvoudige slogans om mensen te overtuigen.
- De joiners zijn de mensen die een kant hebben gekozen, maar niet altijd zo extreem zijn als de pushers.
- Het stille midden is een gevarieerde groep van mensen die ervoor kiezen om buiten de polarisatie te staan, bv. omdat ze beroepsneutraal zijn, omdat ze twijfelen aan wie nu juist gelijk heeft of omdat ze vinden dat de discussie eigenlijk niets met hen te maken heeft.
- De bruggenbouwer stelt zich op boven de partijen en wil met rationele argumenten bemiddelen. Hij/zij hoopt de pushers met elkaar in gesprek te laten gaan en tot een oplossing te komen. Jammer genoeg werkt dit vaak niet omdat de pushers geen water bij hun wijn willen doen. Door het uitblijven van oplossingen krijgen bruggenbouwers na een tijdje regelmatig de schuld.
- Dan heb je nog de zondebok. Dit zijn meestal de mensen die in het midden staan en automatisch tot het ‘vijandige’ kamp gerekend worden wanneer de polarisatie extreme proporties aanneemt, want ‘wie niet voor ons is, is tegen ons!’ (hoor je dan wel eens).
Deze rollen zijn niet per definitie goed of slecht. Je hebt bv. pushers nodig om het status qua uit te dagen met radicale meningen (de motor van maatschappelijke verandering), maar ze kunnen ook gevaarlijk worden wanneer ze helemaal niet meer willen luisteren naar mensen met andere ideeën. Of je hebt wel degelijk bruggenbouwers nodig om conflicten te begrenzen op basis van rationale argumenten, maar die bij polarisatie soms onbewust olie op het vuur gooien… Elke rol beschikt over een bepaalde set van kenmerken of karakteristieken die je best wat onder de knie krijgt vooraleer je er goed en wel mee aan de slag kan gaan.
Op de website van Bart Brandsma kan je een handig filmpje terugvinden waarin deze rollen duidelijk worden uitgelegd. Of neem een kijkje op de website van Wij-Zij voor meer informatie onder de FAQ.
tip 4. denk ook na over de rol die je zelf inneemt
Besef dat ook jij een of meerdere van bovenstaande rollen inneemt. Misschien denk je wel dat je altijd neutraal bent, maar wie weet duw jij ook graag jouw standpunten door tijdens de les of een vergadering en jaag je daardoor leerlingen of collega’s op de kast. Of misschien ben jij degene die altijd probeert te modereren, maar achteraf toch vaak het gevoel heeft dat jouw gesprekspartners maar vasthielden aan hun eigen gelijk en je daardoor niet het gewenste resultaat bereikte? Of misschien ben jij een van die personen die zich meestal zowat stilletjes op de achtergrond houdt omdat je denkt dat het jouw zaak niet is of omdat het jou eigenlijk niets kan schelen? … Durf jezelf dit soort vragen te stellen en leer daarnaast ook de andere spelers en hun rollen in het veld goed kennen om vervolgens over te gaan tot een efficiënte strategie.
tip 5. efficiënte strategieën om te depolariseren
Bart Brandsma hamert op vier game changers voor een succesvolle depolarisatie.
- Verander de doelgroep: Haal de aandacht weg van de extreme polen en investeer in de grote groep in het midden.
- Verander van onderwerp: Blijf niet hangen in de discussies van de polen, maar verleg het debat. Waar gaat het eigenlijk echt om? Dit gemeenschappelijke vraagstuk kan je enkel achterhalen door te praten, veel te luisteren en vragen te stellen. Vermijd wel ja/nee-vragen want zo dwing je mensen vaak onbewust om een kamp te kiezen. Stel daarom open vragen zoals: ‘Waarom zou dat zijn?’, ‘Hoe voelt dat voor jou?’, …
- Verander van positie: Stel jezelf niet op boven de partijen, maar ga tussen de mensen staan. Durf jezelf kwetsbaar opstellen en toon dat ook jij worstelt met deze polarisatie. Zo kan je als leerkracht bv. kiezen voor een authentieke ik-boodschap: ‘Ik vind het jammer we tegenwoordig zoveel ruzie maken in de les wanneer we het niet eens zijn over bepaalde dingen.’
- Verander van toon: Vel geen oordeel, maar probeer te verbinden. Let hierbij op jouw taalgebruik en vermijd woorden zoals ‘bij ons’ en ‘bij jullie’.
Op de website van Bart Brandsma kan je een handig filmpje terugvinden waarin deze strategieën duidelijk worden uitgelegd. Of neem een kijkje op de website van Wij-Zij voor meer informatie onder de FAQ.
tip 6. creëer een veilig klaskimaat
Bovenstaande tips zijn handig, maar ze zullen pas hun nut bewijzen als je eerst grondig werkt aan een veilig klasklimaat. Maak op voorhand duidelijke afspraken met de leerlingen, bv. hand opsteken als je iets wil zeggen, luisteren wanneer iemand praat enzovoort. Stel tijdens klasgesprekken open vragen en begrens al te extreme uitspraken (bv. racistische, antisemitische, seksistische, … reacties). Maar wanneer je begrenst, is het wel belangrijk om tegelijkertijd je hand uit te steken en de leerlingen in kwestie opnieuw uit te nodigen tot het gesprek. Erken met andere woorden hun gevoelens en geef hen de kans om hun extreme uitspraken te nuanceren of anders te verwoorden. Vraag door en probeer te achterhalen waar dit vandaan komt: ‘Waarom zeg je dit?’, ‘Wat bedoel je hier juist mee?’, … Betrek de rest van de klas en breng zo nuance binnen: ‘Denkt iemand daar anders over?’ Zeg eventueel ook hoe zo’n uitspraak of gespannen klassfeer jou als persoon raakt (zonder daarbij noodzakelijk een inhoudelijk standpunt in te nemen).
verdiepend aanbod.
meer inspiratie.
KlasCement
Het BCH ontsluit via KlasCement een databank met heel wat lesmateriaal, websites en projecten in verband met herinneringseducatie. Zo kunnen leerkrachten het aanbod kiezen dat het best aansluit bij hun vragen. We maakten voor jou alvast een mooie selectie van leermiddelen gelinkt aan omgaan met controverse en polarisatie.
Het Archief voor Onderwijs
Op de website van Het Archief voor Onderwijs kunnen leerkrachten en leerlingen terecht voor een ware schat aan audiovisueel materiaal om in de lessen te gebruiken. Binnenkort vind je hier ook een collectie van beeldmateriaal gelinkt aan polarisatie.