Burgeroorlog en genocide in Rwanda – Herinneringseducatie

oriëntatie.

In de lente van 1994 werden in Rwanda op honderd dagen tijd ongeveer één miljoen mensen met machetes en vuurwapens vermoord. Vooral Tutsi’s waren het slachtoffer, maar ook anderen die zich tegen het geweld verzetten bleven niet gespaard. De daders waren militairen maar ook gewone burgers, buren, collega’s, familieleden. Hoe heeft deze genocide op de Rwandese Tutsi’s kunnen plaatsvinden? Wat ging eraan vooraf? Hoe hebben racisme, uitsluiting, discriminatie, polarisatie, haatspraak en dehumanisering ertoe kunnen leiden dat mensen op zulke schaal overgingen tot deze gruweldaden? Welke rol speelde de Europese inmenging in de regio sinds 1884? Hoe reageerden België en de internationale gemeenschap op wat er in Rwanda gebeurde? En misschien nog wel het belangrijkst: waar te beginnen aan wederopbouw in een gebroken land met 100.000 verdachten en nog veel meer slachtoffers? … Een kwart eeuw na de feiten is de geschiedenis van de genocide op de Rwandese Tutsi’s nog altijd een gevoelig onderwerp, vol complexiteiten en nuances. Op deze pagina vind je materiaal waarmee je inzicht krijgt in de belangrijkste gebeurtenissen uit deze geschiedenis, je eigen antwoorden kunt formuleren op bovenstaande vragen en handvaten krijgt om samen met je klas te zoeken naar manieren om je te verzetten tegen de onderliggende oorzaken van deze donkere bladzijde.

tijdlijn.

We nemen jou terug in de tijd! In vogelvlucht maak je kennis met enkele belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis van de burgeroorlog en genocide in Rwanda. Deze tijdlijn sluit ook aan bij een collectie met audiovisuele bronnen op Het Archief voor Onderwijs. Voor de inhoudelijke samenstelling vertrokken wij onder andere vanuit enkele gangbare handboeken geschiedenis, de expertise en/of het educatief aanbod van onze partnerorganisaties en de vele waardevolle fragmenten in de beeldbank. Onderaan deze pagina kan je de link naar deze collectie terugvinden.

actualisering.

De genocide op de Rwandese Tutsi’s afdoen als honderd dagen van geweld in een land ver hier vandaan is te simpel. Het is echt essentieel om de historische context goed te begrijpen. Ook nu, een kwarteeuw later, laat de genocide nog steeds zijn sporen na, zowel in Rwanda als in België. In België woont namelijk een grote Rwandese gemeenschap. Voor sommigen is de herinnering aan dit conflict te pijnlijk om te bespreken. Anderen (vooral de jongere generatie) stellen zich dan weer vragen bij hun geschiedenis. Meerdere daders zijn berecht in Rwanda en daarbuiten. Sommigen worden nog gezocht. Ook in België stonden (en staan) Rwandese verdachten terecht voor misdaden gepleegd in 1994. Door dit thema te behandelen kan je beter begrijpen wat onze banden zijn met deze conflicten en kan je nieuwsberichten over Rwanda, de herdenking en (inter)nationale rechtszaken beter kaderen. Door je te verdiepen in de oorzaken kan je bovendien zaken herkennen die ook nu brandend actueel zijn. Denk maar aan tijdloze en universele processen en mechanismen zoals uitsluiting, discriminatie, polarisatie, de kracht van beeldvorming en gehoorzaamheid aan een autoriteit. Dit soort processen en mechanismen herkennen is een eerste stap. De tweede stap bestaat erin om kritische vragen te stellen, bv. ‘welke rol speel ik bij onrecht?’ Want als we willen dat niemand ooit nog zulke gruweldaden moet meemaken, laten we dan vooral leren uit het verleden en zo bouwen aan de wereld van morgen!

enkele tips.

tip 1. leg de link met de leefwereld van jongeren

Massageweld zoals tijdens de burgeroorlog en genocide in Rwanda kan voor jongeren totaal onwerkelijk of te ver weg lijken (zowel geografisch als in tijd). Het is dan ook belangrijk om door middel van herkenbare voorbeelden verbanden te leggen met hun eigen leefwereld in het hier en nu. Sommige processen en mechanismen die destijds hebben geleid tot massageweld, kunnen namelijk vandaag de dag terug voorkomen in Europa, België of zelfs op het schoolplein. Denk bv. aan stereotypen, vooroordelen, uitsluiting, discriminatie, polarisatie, … Onder de juiste omstandigheden kunnen deze wellicht gevaarlijk uitpakken.

tip 2. onderzoek de gelijkenissen én verschillen

Maar let wel op! Wanneer je dit soort thema’s behandelt, riskeer je om nogal moraliserend over te komen door telkens te waarschuwen voor de vele gevaren. Leg uit dat er wel degelijk verschillende gradaties zijn en dat niet elke vorm van pestgedrag leidt tot genocide. Onderzoek de gelijkenissen én verschillen en daag de leerlingen uit om de context in België (of op jouw school) en de casus van Rwanda te plaatsen op een spectrum van licht naar zwaar. Stimuleer vervolgens actief burgerschap door hen mogelijke acties te laten formuleren die het doorgroeien van die processen en mechanismen tegen kunnen gaan (bv. acties tegen pesten).

tip 3. hoopvolle verhalen kunnen inspirerend werken

Wanneer leerlingen tijdens lessen of bij een museumbezoek voortdurend geconfronteerd wordt met verhalen over oorlog, genocide, lijden, trauma, … is de kans groot dat ze terecht komen in een negatieve spiraal van medelijden, woede, verdriet, ongeloof of machteloosheid. Veel bezoekers verlaten oorlogsmusea of memorialen vaak met een gevoel van ‘wat was het toen erg’ of ‘zoiets mag nooit meer gebeuren’, maar zelden met ideeën voor concrete acties die ze vandaag zelf zouden kunnen ondernemen. Dat was ook een van de vaststellingen van het Kigali Genocide Memorial in Rwanda. Uit hun onderzoek blijkt dat mensen wat dat betreft echt wel nood hebben aan positieve verhalen (bv. over liefde, solidariteit en verzet) die aantonen dat mensen elk op hun eigen manier wel degelijk een verschil kunnen maken, zelfs in moeilijke tijden zoals een oorlog. Deze voorbeelden kunnen leiden tot zinvolle reflecties en concrete acties. Wil je meer weten over deze theorie? Bekijk dan zeker het INZOVU-model van het Kigali Genocide Memorial.

tip 4. vermijd veralgemeningen

Een genocide is een complex fenomeen. Het is een product van een aaneenschakeling van meerdere factoren die je moet identificeren om het daadwerkelijk te begrijpen. Hoewel een simplificatie misschien aantrekkelijk lijkt, is het bij de geschiedenis van Rwanda belangrijk om oog te houden voor nuances. Sommige slachtoffers werden daders. Sommige daders werden slachtoffers. De een zijn leed, sluit het leed van de ander niet uit. Het toewijzen van schuld of medelijden aan alle leden uit één groep, enkel op basis van hun lidmaatschap aan die groep, zal de verdeeldheid enkel versterken. Wees dus voorzichtig met veralgemeningen als ‘alle Hutu’s waren…’, ‘alle Tutsi’s deden…’ of ‘alle Afrikanen denken…’, want dit klopt uiteraard nooit. Gebruik dit voorbeeld zeker ook om jouw leerlingen te laten nadenken over gelijkaardige veralgemeningen die we tegenwoordig vaak horen.

tip 5. wees je bewust van verschillende waarheden

In een audiogetuigenis uit de reeks Als het ginder is, is het hier vertelt voormalig verzetsstrijder Laurien Ntenzimana het volgende:

‘De geschiedenis is ingewikkeld… Je hebt de erkende geschiedenis; die door de sterkste in zijn voordeel wordt geschreven… Dan heb je de gekende geschiedenis; die is veelomvattender dan de erkende geschiedenis. Je hebt de vertelde geschiedenis; die nog veelomvattender is dan de gekende geschiedenis. En dan heb je de geleefde geschiedenis en die is nog veelomvattender dan de gesproken geschiedenis. Zie je… Welke geschiedenis zal Rwanda in de boeken zetten voor de toekomstige generaties?’

De interpretatie van gebeurtenissen uit de geschiedenis kan in de loop der tijd veranderen. Luisteren met een kritisch oor is op zijn plaats, evenals de vraag: zouden juridische, persoonlijke, geschiedkundige en andere waarheden naast elkaar kunnen bestaan?

tip 6. kijk vanuit verschillende invalshoeken

Het combineren van documenten van verschillende oorsprong heeft een grote meerwaarde. Op die manier kan je zorgen voor multiperspectiviteit en meerstemmigheid. Denk bv. aan getuigenissen van slachtoffers, daders, redders en omstanders, de rol van de nationale en internationale gemeenschap, verschillende manieren om te komen tot gerechtigheid en verzoening, andere manieren om te kijken naar het verleden of naar hoe de Rwandezen erin slagen om na de genocide zij aan zij te bouwen aan een gezamenlijke toekomst.

tip 7. houd rekening met gevoeligheden

In Rwanda groeit momenteel een nieuwe generatie op, maar oudere mensen hebben nog altijd actieve herinneringen aan het leed uit de jaren negentig. Soms leven zij nog steeds of opnieuw in hetzelfde dorp als de daders die – hoewel ze ondertussen misschien gestraft zijn – hun naasten hebben vermoord. 1994 lijkt lang geleden, maar het is niet gek dat er nog altijd sterke gevoelens leven. Bovendien bestaat er geen consensus over de geschiedenis van de genocide op de Rwandese Tutsi’s, bv. over het aantal slachtoffers, over de schuldvraag, over het exacte begin, … Daarom is het belangrijk dat je je bewust bent van dit soort gevoeligheden en dat je dus ook goed let op welke termen je al dan niet gebruikt. Hoe nauwkeuriger, hoe beter! Zo vermijd je verwarring en kan je misbruik door negationisten of revisionisten voorkomen.

tip 8. bezoek eens een monument of herdenking

Elk jaar wordt op 7 april de genocide op de Rwandese Tutsi’s herdacht. Om deze gebeurtenissen te herdenken bouwden twee kunstenaars een monument: eentje staat in Kigali, het andere in Brussel. Het monument van de Belgische beeldhouwer Tom Frantzen, met de titel Onder dezelfde hemel, staat sinds 2004 in Sint-Pieters-Woluwe. In 2014 werd de tekst bij dit monument gewijzigd na kritiek dat deze ruimte bood voor verwarring of misbruik in de vorm van negationisme of revisionisme (zie Sporen van herinnering, nr. 31, p. 24 voor meer informatie). Een bezoek aan het monument in Brussel, of het bekijken van de plechtigheden bij het Kigali Genocide Memorial, maakt de geschiedenis meer tastbaar. Bovendien kunnen de excuses uitgesproken door de voormalig premiers Verhofstadt en Michel in 2004 en 2019 dienen als illustratie van de gedeelde geschiedenis met en verantwoordelijkheid van België.

aanbod secundair onderwijs.

meer inspiratie.

KlasCement

Het BCH ontsluit via KlasCement een databank met heel wat lesmateriaal, websites en projecten in verband met herinneringseducatie. Zo kunnen leerkrachten het aanbod kiezen dat het best aansluit bij hun vragen. We maakten voor jou alvast een mooie selectie van leermiddelen gelinkt aan de burgeroorlog en genocide in Rwanda.

Het Archief voor Onderwijs

Op de website van Het Archief voor Onderwijs kunnen leerkrachten en leerlingen terecht voor een ware schat aan audiovisueel materiaal om in de lessen te gebruiken. Je vindt hier ook een collectie van beeldmateriaal gelinkt aan onze tijdlijn van de burgeroorlog en genocide in Rwanda.

Vergeet zeker niet om de toetssteen te downloaden! Deze brochure bevat namelijk heel wat suggesties voor iedereen die met herinneringseducatie aan de slag wil gaan.